د کتر سید مهد ی میرغضنفری؛ پزشک، دکتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
تنظیم: دکترراحله حسنی، دکترای تخصصی سیستماتیک گیاهی، پژوهشگرطب سنتی ایرانی
واژه معادل عطسه در طب سنتی، عِطاس یا عَطاس است به معنی عطسه بسیار آمدن که تقریباً معادل یکی از انواع آلرژی در طب رایج است.
در طب جدید معمولاً آلرژی را با علائمی از قبیل عطسه، سرفه، خارش، آبریزش بینی و چشم توصیف می‌کنند.
از نظر طب سنتی ایرانی، عطسه پاکسازی کننده مغز و سر است، همان طور که سِعال یا سرفه برای پاکسازی شش و قفسه سینه مفید است.
هنگام عطسه تکان‌های شدیدی در سر و بخش‌هایی از قفسه سینه و بدن اعمال می‌شود که این تکان‌ها می‌تواند مواد زائد باقی‌مانده و چسبیده در مغز، سر و سینوس‌ها را از جای کنده و از طریق بینی و دهان خارج کند.
به صورت ارادی هیچگاه نمی‌توان چنین تکان‌ها و یا حرکت‌های محکم و ضربه‌ای را در سر ایجاد کرد.
به بیانی دیگر عطسه یکی از راه‌های دفع مواد زائد از بدن (استفراغات) است.
انسان سالم در طول یک یا چند روز باید حتماً عطسه داشته باشد. دلایل عطسه نکردن باید بررسی شوند، چرا که می‌تواند برای شخص مشکل‌ساز باشد.
از طرفی عطسه زیاد نیز مشکل ساز است و بایستی جلو آن نیز گرفته شود. به طور کلی این طور می‌توان گفت که عطسه متعادل برای بدن مفید است و باید وجود داشته باشد.
دلایل بروز عطسه
عطسه به علل داخلی یا خارجی به وجود می‌آید؛ گاهی اوقات عامل حساسیت‌زا (آلرژن) مانند گرده گل از خارج وارد بینی می‌شود، همین طور تحریک بینی با یک شیء (پر پرنده) یا حتی نور آفتاب می‌تواند عطسه را تحریک کند.
عطرها نیز می‌توانند باعث ایجاد عطسه در برخی افراد شوند. این عوامل از خارج، بدن و بینی را تحریک می‌کنند و عطسه، سیستم دفاعی بدن در برابر آن عامل خارجی و عامل دفع آن است.
عطسه می‌تواند علل داخلی داشته باشد مانند تجمع مواد زائد در بدن و مخصوصاً در سر، بینی و سینوس‌ها که ایجاد عطسه می‌کند. افرادی که دچار ترشحات زیاد در سینوس‌ها هستند معمولاً بیشتر عطسه می‌کنند.
عطسه نیز مانند مدفوع، ادرار، خارش پوست، عادت ماهانه و غیره جزو استفراغات بدن طبقه‌بندی می‌شود.
در نتیجه جلوگیری از عطسه به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود، مگر عطسه بیش از حد و اذیت کننده و آسیب‌رسان باشد.
گرفتن بینی و دهان توسط شخص و جلوگیری از تکمیل فرآیند عطسه اولاً باعث می‌شود مواد زائد از بدن و سر دفع نشود و ثانیاً فشار در سر بالا رفته و احتمال پارگی عروق مغزی، عروق ظریف چشم، مخاطات بینی، دهان، حلق و یا حنجره بالا رود. با توجه به مطالب بیان شده، جلوگیری از عطسه معمولی کاری مضر و یا خطرناک می‌تواند باشد.
عطسه معمولی به صورت دو تا عطسه پشت سر هم انجام می‌شود، البته یکی تا سه تا عطسه پشت سر هم را نیز طبیعی تلقی می‌کنند.
بیشتر از سه تا عطسه پشت سر هم و یا تکرار دوره‌ای آن، غیر طبیعی تلقی شده و باید مهار شود. عطسه زیاد نیز عوارضی دارد از قبیل خونریزی از بینی یا احساس ضعف پس از عطسه‌های متوالی که دلایل آن باید بررسی شود و از انجام آن جلوگیری شود.
گفته شده است در ابتدای زکام (آبریزش بینی) و در ابتدای تب‌ها بهتر است شخص عطسه نکند و جلوگیری از عطسه جایز است.
به عبارتی در زمان شروع بیماری و آلرژی یا تب، باید به سیستم دفاعی بدن این اجازه را داد که طی دو سه روز کار خود را با بیماری انجام دهد.
در این بازه زمانی بهتر است عطسه انجام نشود. بعد از این مرحله که ترشحات غلیظ شدند، عطسه کمک‌کننده بوده (دفع ترشحات) و نشانه بهبودی در بیمار است.
در قدیم اگر شخص بیماری، پس از چندین روز در بستر افتادن، عطسه می‌کرد، طبیب و اطرافیان خوشحال شده و آن را علامتی بر بهبود شخص تلقی می‌کردند اما عطسه نکردن بیمار، یکی از نشانه‌های پیشرفت بیماری یا حتی نزدیک شدن به مرگ، به حساب می‌آمد.
فواید عطسه
برای بعضی افراد عطسه مفید است؛ به عنوان مثال عطسه برای افرادی که مواد زائد خفیفی مانند ریح یا باد (از مفاهیم تخصصی مطرح در طب سنتی) در سر دارند کمک کننده است.
ریح یا باد، گازهایی هستند که به دنبال مصرف خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های نفاخ (مولد گاز) مانند تره، پیاز و نوشابه‌های گازدار و یا در افراد با گوارش ضعیف در معده و روده‌ها ایجاد شده، و در کل بدن یا مغز و سر، توزیع و تجمع پیدا کرده و علائمی را ایجاد می‌نمایند.
عطسه در این افراد می‌تواند مواد زائد لطیف، سبک، بخارات و گازهای تجمع یافته و ریح را دفع کند و به اصطلاح بعد از عطسه احساس سبکی در سر می‌کنند و علائم ناشی از آن (سنگینی در سر، برخی انواع سردرد و ...) نیز تخفیف می‌یابند.
دسته دوم بیمارانی هستند که مراحل انتهایی زکام، بیماری و سرماخوردگی را می‌گذرانند. در این مرحله ماده ایجاد کننده بیماری در سر تجمع پیدا کرده و رو به غلظت می‌رود و عطسه این قدرت را دارد که این ماده را از بدن جدا کرده و دفع کند.
چرا که ماندن این مواد در بدن می‌تواند عوارض طولانی مدتی (مزمن شدن سینوزیت، اشکالات حافظه، اختلالاتی در حس، درجاتی از لرزش یا تشنج) را ایجاد کند.
در واقع عطسه در افراد نشانه قوت دِماغ (مغز)، قوه مدیریه و طبیعت بدنی است. دسته بعدی خانم‌هایی هستند که درد زایمان آن‌ها فرا رسیده است.
در این اشخاص عطسه و همچنین سرفه (که متخصصین زنان نیز سرفه را توصیه می‌کنند)، با افزایش فشار بالا تنه، باعث انتقال این فشار به پایین‌تنه و لگن می‌شوند و به خروج بچه از رحم نیز کمک می‌کند.
مضرات عطسه
عطسه برای بعضی افراد مضر است، به عنوان مثال برای کسانی که مغز اصطلاحاً گرم (از مفاهیم تخصصی طب سنتی) و با بیانی بهتر، گرم و خشک دارند (که در افراد با مزاج گرم و خشک بیشتر مشاهده می‌شود).
از نشانه‌های مغز گرم و خشک، کم‌خوابی، سرعت افکار، دقیق شدن حواس، تمرکز پایین، کم‌حوصلگی، اضطراب و تشویش می‌باشد.
ممکن است دلیل این مضر بودن، ایجاد حرارتی اضافه و زائد باشد که به دنبال عطسه در سر ایجاد می‌شود.
این حرارت به حرارت مزاجی فرد اضافه شده و باعث گرمی بیشتر مغز و سر و به دنبال آن خشکی بیشتر مغز و سر می‌شود که عوارضی به دنبال خواهد داشت از قبیل بی‌خوابی، خشکی عروق و افزایش احتمال خونریزی، افزایش اضطراب و عصبی شدن و کاهش آرامش روانی.
دسته بعدی که عطسه برای‌شان مضر است، اشخاصی هستند که در مجاری هوایی ریه‌ها مواد زائد تجمع یافته داشته باشند.
برای این قبیل افراد عطسه مناسب نیست و سرفه کمک‌کننده‌تر است. برای افرادی که سیگار می‌کشند و خلط سینه فراوان دارند (برونشیت مزمن) یا اشخاصی که ریه آن‌ها آب آورده است (آدم ریوی یا آب آوردن ریه Pleural effusion) نیز عطسه مضر است.
شاید دلیل آن، تحریک مغز و افزایش ترشح رطوبات از آن باشد که به صورت نزله (خلط ته حلق) پایین رفته و به ریه‌ها و مجاری هوایی بریزد و تجمعات اخلاط را در مجاری بیشتر کند (این موضوع از نظریات طب سنتی است).
دسته سوم افرادی که عطسه برای‌شان مضر است افرادی هستند که مکرراً دچار خون‌دماغ می‌شوند.
راهکارهایی برای بند آمدن عطسه
بدیهی است که درمان عطسه در مواردی کاربرد دارد که عطسه برای‌شان مضر است. برای درمان عطسه در درجه اول شناخت علت و برطرف کردن آن مهم است.
علل ایجاد کنند عطسه به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند.
عوامل خارجی ایجاد کننده عطسه مانند انواع عوامل آلرژن بایستی شناسایی و حذف شوند مانند حساسیت به یک بوی خاص یا خوردنی مانند گوجه فرنگی، کیوی، آناناس، بادمجان و غیره که باید حذف شوند؛ یا وجود گل‌ها و گیاهان خاص در یک منطقه که می‌تواند ایجاد حساسیت کند.
در این گونه موارد باید رفت و آمد به آن مناطق را حتی‌المقدور کاهش داد.
در رابطه با عوامل داخلی می‌توان به تجمع مواد زائد و اخلاط (غلبه یک یا یکی از اخلاط بدن مانند سودا، صفرا، دم یا بلغم) در بدن اشاره کرد که بایستی بدن پاکسازی شود و امتلاء برطرف شود.
در این گونه موارد که تجمع مواد زائد وجود دارد، بدن برای دفع این مواد عطسه ایجاد می‌کند. اگر یبوست وجود دارد بایستی برطرف شود.
در صورت وجود سودا باید منضج سودا و دافع‌های سودا مانند آب پنیر صبحگاهی (ماءالجبن) مخصوصاً به همراه افتیمون مصرف شود.
در صورت غلبه خلط دم، رعایت رژیم‌های آش و خورشت‌های طبی، ورزش کردن، حجامت و فصد برای کاهش تجمع مواد زائد مفید خواهد بود.
این افراد معمولاً در اوایل بهار دچار عطسه، آلرژی و آبریزش می‌شوند. افزایش صفرا (با علایمی از قبیل تلخی دهان، تهوع، زردی چهره، خارش پوست و ...) می‌تواند باعث ایجاد عطسه شود.
در این حالت عوامل ایجاد کننده صفرا در درجه اول بایستی حذف شوند؛ کم کردن تندی و فلفل و ادویه و مصرف مواد رو به خنکی (آب انار، آب زرشک، سکنجبین ملس، تمر هندی تازه ملس) در کاهش صفرا مؤثر است.
حتی افزایش بلغم نیز می‌تواند عطسه به دنبال داشته باشد. در این افراد رطوبت اضافه در بدن از طریق عطسه از بدن خارج می‌شود.
در این افراد باید مصرف موادی که ایجاد رطوبت می‌کند کاهش یابد مانند کاهو، ماست، دوغ، آب زیاد و مشابه آن‌ها.
تدابیری برای درمان‌های علامتی در طب سنتی ذکر شده‌اند که اکثراً موضعی می‌باشند؛ مانند چکاندن یک قطره از روغن گل‌سرخ، روغن بید، بادام شیرین یا روغن بنفشه در هر سوراخ بینی، مخصوصاً اگر در اثر تحریک حرارت در سر و بینی باشد کمک کننده است.
آب نیم گرم بر سر ریختن، یا چکاندن یک قطره روغن بادام شیرین یا گل سرخ گرم در گوش (باید هم دما با بدن (37 درجه) باشد؛ در صورت هم دما نبودن، شخص دچار سرگیجه می‌شود) و مالیدن آن به اطراف گوش، بناگوش، سینوس‌ها و پیشانی نیز مفید است.
در مبحث خوردنی‌ها، به صورت کلی باید غذاهای محرک حذف و غذاهای سبک مصرف شوند مانند انواع فرنی‌ها. گذاشتن بالش گرم زیر گردن، ماساژ بدن، دست و پا و چشم و گوش و سر نیز مفید است.
مشغول کردن فکر به کارهای مهم باعث می‌شود تمرکز قوه مدبره از روی عطسه برداشته شود.
بوییدن سیب، به و گلاب برای بعضی‌ها مفید است.
چکاندن آبی که هنگام کباب کردن قلوه (کلیه گوسفند) از آن می‌چکد در بینی کودکان می‌تواند جلو عطسه را بگیرد که به عنوان یک درمان علامتی در کودکان ذکر شده است.
دلایل بروز سرفه
سرفه یا سِعال به علت سوء مزاج ساده یا مادی رخ می‌دهد. سوء مزاج ساده یعنی گرمی یا سردی هوا و محیط می‌تواند ایجاد سرفه کند.
در سوء مزاج مادی، ماده‌ای در بدن و به خصوص ریه‌ها تجمع پیدا کرده است و سرفه را تحریک می‌کند؛ مانند اخلاطی که در مجاری هوایی تجمع پیدا می‌کنند به خصوص در سیگاری‌ها که برونشیت مزمن را نیز ایجاد می‌کند.
افراد با مزاج رطوبتی معمولاً اخلاط، رطوبات و ترشحات زیادتری دارند که در بدن و در مجاری هم زیادترند که خود این‌ها تحریک به سرفه می‌کنند.
از علل کمتر شایع سرفه می‌توان به آماس‌ها و ورم‌هایی اشاره کرد که در مجاری هوایی هستند.
همچنین دود و غبار و عوامل محرکی از این قبیل و غذاهایی با طعم تحریک کننده مانند غذاهای بسیارترش یا بسیار شور یا تند می‌تواند از عوامل ایجاد کننده سرفه باشند.
آسم که با سرفه‌های متعدد همراه است به دو نوع دسته‌بندی می‌شود: خشک (بدون ترشح) و تر (همراه با ترشح). در نوع با ترشح بیشتر عوامل مادی و مواد و اخلاط زائد دخیل هستند.
سرفه در افراد با مزاج گرم
کسانی که سوء مزاج گرم ساده در آن‌ها ایجاد سرفه می‌کند، علائمی از قبیل تشنگی دائم، خشکی حلق و حنجره و بینی، احساس داغی در سر، گلو و قفسه سینه دارند و احساس سنگینی نمی‌کنند (احساس سنگینی در سوء مزاج مادی دیده می‌شود). حال عمومی این افراد خیلی بد نیست.
این افراد وقتی در محیط خنک قرار می‌گیرند یا چیزهای خنک می‌خورند، سرفه‌هایشان بهبود می‌یابد.
این افراد چنان چه در محیط‌های گرم، بیابانی یا زیر آفتاب قرار بگیرند، یا ادویه گرم به آن‌ها بخورد یا بوی سرخ کردنی زیاد، دچار سرفه می‌شوند.
به عبارتی حرارت و گرمی باعث ایجاد سرفه در این افراد می‌شود.
اولین قدم برای درمان رفع علت است؛ عدم توقف طولانی زیر نور آفتاب، نخوردن زیاد گرمیجات، یا در معرض بوهای گرم و ادویه و سرخ کردنی قرار نگرفتن و استفاده از مواد لعاب‌دار و خنک مانند آش و یا سوپ جو، شیربرنج (که خیلی شیرین نباشد)، جرعه جرعه نوشیدن محلول بنفشه و پنیرک در آب سرد، لُعوق (به معنی لیسیدن، مزه مزه کردن و آرام آرام قورت دادن) عناب، سپستان، تخم ختمی (این مواد به آرامی جوشانیده شود تا مواد داخل جوشانده وارد شود، سپس صاف شده و با قند یا نبات کمی شیرین شود تا قوام آید، می‌توان روغن بادام خوراکی یا کتیرا نیز به آن افزود که یک ماده لزج و لعاب دار حاصل می‌شود که لیسیدن و آرام آرام مکیدن این ماده برای بهبود سرفه خشک و گرم این افراد مفید خواهد بود) و فالوده سیب (خرد کردن سیب به همراه عناب سوراخ شده و مقداری نبات به صورت ملایم جوشانیده شود.
بعد از له شدن به شکل فرنی در می‌آید) توصیه می‌شود.
در افرادی که گرمی و خشکی به همراه ماده (صفرا) دارند که خود محرک سرفه است (علایم صفرا حرارت، خارش گلو، تلخی دهان، رفتن رنگ رخسار و یا سفیدی چشم‌ها به سمت زردی)، درمان در درجه اول حذف صفرازا‌ها است مانند تندی، فلفل و ادویه، سرخ کردنی، عصبی شدن زیاد، بی‌خوابی و در مرحله بعد، خوردن مواد کاهنده صفرا مانند عناب، بنفشه، پنیرک، سیب، سوپ جو، سکنجبین ملس رو به شیرین، آب اناری که‌ترش نباشد (آب دانه‌های انار بدون پیه)، آب پنیر طبی (ماءالجبن).
سرفه خشک در هنگام شب و خواب ممکن است تشدید شود، زیرا حرارت بدن در خواب به داخل بدن می‌رود و باعث رقیق شدن رطوبت‌ها و نزله‌هایی می‌شود که در روز علائمی از خود نشان نمی‌دادند و ایجاد سرفه می‌کنند.
خوردن دانه‌های خشخاش یا شربت دانه‌های خشخاش (یک قاشق مرباخوری دانه خشخاش را در یک لیوان آب به همراه مقداری نبات را می‌گذاریم ملایم بجوشد، سپس صاف و میل شود) برای درمان نزله و سرفه‌های شبانه خیلی خوب است. تخم مورد، کاهو به صورت جوشانده خفیف و غرغره کردن برای سرفه‌های شبانه و رفع نزله خوب است.
بوئیدن و غرغره کردن گلاب نیز مفید است.
بعضی افراد سرفه با نزله همراه می‌شود (ماده) که نزله از بالا و از طریق حلق به سمت پایین و ریه‌ها می‌ریزد و ایجاد سرفه می‌کند.
در این مورد باید جلو نزله گرفته شود که در شماره‌های پیش به تفصیل در رابطه با آن صحبت شده است.
برای سرفه‌های خشک شبانه، تخم مَرو و به دانه (یک قاشق مرباخوری به همراه آب جوش حرارت داده می‌شود تا لعاب دهد، سپس دانه‌ها نباید شکسته شود و باید آرام در دهان مزه‌مزه شود و سپس تفاله‌ها دور ریخته شود) توصیه شده است. سوپ جو، ماءالشعیر طبی، شیر (مانند شیر بز) و غذاهای لعاب‌دار نیز مفید است.
سرفه در افراد با مزاج سرد
گاهی اوقات سردی ایجاد سرفه می‌کند؛ در افرادی که فقط سردی است و ماده‌ای وجود ندارد، احساس سرما دارند، رنگ چهره به سمت سفیدی یا تیره می‌رود (سرد و تر یا سرد و خشک)، در این افراد تشنگی و سنگینی مشاهده نمی‌شود و در مکان‌های گرم علائم‌شان بهتر می‌شود و در مناطق سرد علائم‌شان تشدید می‌یابد.
در نتیجه برای درمان باید از گرمی‌های متعادل استفاده کرد مانند دمنوش‌های گرم نظیر مویز دانه گرفته شده به همراه انجیر که خیسانده و جوشانده شود و به همراه عسل، دمنوش بابونه، نعناع، پونه و آویشن، لعاب تخم قدومه (رو به‌گرمی)، ماء‌العسل، زوفا (جوشانده زوفا، شربت زوفا و همین طور خشک شده آن).
افراد مسن معمولاً ترشحات بلغمی و سرفه‌های خلط دار دارند که بخور و جوشانده‌های زوفا، بابونه، نعناع، پونه، آویشن شیرازی، مرزنجوش، تخم کرفس و پرسیاوشان می‌تواند در بهبود آن‌ها کمک کننده باشد.
بادکش پشت قفسه سینه که ریه و مجاری هوایی را شامل می‌شود مخصوصاً با روغن مالی برای سرفه‌های خشک می‌تواند بسیار مفید باشد.
برای افراد با سرفه‌های خلط‌دار، روغن مالی زیاد لازم نیست.
گفته می‌شود که ناف و مقعد هم با هم مشارکت‌هایی دارند و بهتر است هنگام روغن مالی در افراد خشک این نواحی نیز روغن مالی شوند.
بیشتر بخوانید:
